Görme engellilik ve mekan denkleminde evrensel tasarım perspektifinden akıllı ev yaklaşımları

Abstract

İnsanın tanıma ve tanımlama yolundaki ilk adımı görme duyusu aracılığıyla gerçekleşmektedir. Görme duyusu etrafında güven ve bağımsızlık kazanımının farkında olmadan fiziksel ve zihinsel eylemlerinde süreklilik sağlanmaktadır. Görme duyusunun bilgi edinimi ve hareket aksı oluşumundaki diğer duyulara karşı kurduğu hegomonyaya karşı; görme yetisini baskın bir şekilde kullanmayan ve/veya tamamen kaybeden görme engelli bireyler, duyusal bilgi edinim süreçlerindeki farklılık ile kendi bağımsız hareket alanlarını kurmakta zorlanmakta ve eylemleri kısıtlanmaktadır. Bununla birlikte, güven alanının yaratılması ve bağımsız hareket ediniminin ilk basamağı olan tanıma ve/veya ayırt edebilme durumu; işitme, dokunma, koku, görme gibi duyularını etkin kılan uyarıcılar ekseninde atılmaktadır. Bu uyarıcılar eş denklemde ses, doku ve yüzeyler arası farklılıklar, sınır, kontrast, renk ve aydınlatma olarak kendini kuşatan çevre ve engellere karşı referanslar vermektedir. Ancak yapılı ürün, mekan ve çevredeki duyusal referansların yetersizliği ya da eksikliği, görme engelli bireylerin bağımsız ve güvenli hareket sağlamaları adına bir engel oluştururken; eylemlerinde süreklilik gösteremedikleri için kendi yeterliliklerini sorgulamakta ve toplumsal yaşamdan uzaklaşarak kendilerini eve kapatmaktadırlar. Ev, insanın kendi yetki ve yeterliliklerinden bağımsız temel eylemlerini gerçekleştirdiği ilk ve ana yer olarak, görme engeli bireylerin öz yeterlilik kazanımları içinde önemli bir alan sunmaktadır. Bu tez kapsamında amaçlanan, görme engelli bireylerin fiziksel hareket kabiliyetlerini geliştirerek güven ve bağımsızlık ihtiyaçlarını karşılayan ürün ve mekan arayışında akıllı ev yaklaşımlarının potansiyellerini değerlendirmektir. Bununla birlikte, görme engelli bireylerin kendi başına yapabilirlik durumlarını fiziksel olarak erişim sağlayıp kullanabildikleri ürün ve tasarım anlayışları ile mümkün olduğunu gözeterek, sosyal model engelliliği kaldıran ana unsurun evrensel tasarım yaklaşım ve ışığında tasarlanan ürün ve sistemler olduğunu vurgulamaktadır. Bu bağlamda, fiziksel ve psikolojik erişimin sağlanabileceği ev kavramını, akıllı sıfatının atfedilmesi ile insanın eylemlerini destekleyen, kolaylaştıran ve/veya gerçekleştiren bir araca dönüştüren akıllı ev tanım ve içerikleri, sistem ve cihazları irdelenmiştir. Çalışma 2 aşamada gerçekleştirilmekte olup; ilk olarak görme engellilik tanım ve sınıflandırmaları, bağımsız hareket edinimleri adına baskın olan duyusal referanslar, evrensel tasarım ve ilkeleri üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte, akıllı ev yaklaşımlarını değerlendirme kriterleri saptanmış; akıllı ev tanım ve kapsamındaki entegre edilen sistemler, fonksiyonları, görev alanları ve kullanımları literatür taramasına dahil edilmiştir. İkinci aşamada, birbirinden farklı sistem ve cihazlarla entegre edilen dünya genelinde güncel 6 akıllı ev örneği seçilmiştir. Görme engelli bireylerin bağımsız hareket etmek için aldıkları referanslar ve evrensel tasarım ilkeleri doğrultusunda akıllı ev örnekleri sahip oldukları sistem ve cihazların avantajları ve zorlukları değerlendirilmiştir. Bu doğrultuda, akıllı ev yaklaşımının iletişim kanallarından biri olan sesli komut ve görme yetisini tamamen kaybetmeyen görme engelliler için aydınlatma sistem ve cihazlarının sağladığı aydınlatma, kontrast ve renk gibi duyusal referansları kullanım biçim ve olanakları ile görme engelli bireylerin yaşam koşullarını iyileştireceği tespit edilmiştir.